آجُر به خشت‌هایی گفته می‌شود که احکام یا فرامین دولتی بر روی آن نوشته می‌شد (حک می‌گردید) و به وسیله پختن این خشت‌ها(آجر نوعی خشت به حساب می‌آید اما خشت با استفاده از گل و کاه ساخته شده‌است)، نوشته‌ها را بر روی آن پایدار می‌کردند. مشخص نیست که آجر برای اولین بار از چه زمانی مورد استفاده قرار گرفته‌است؛ گمان می‌رود انسان‌های اولیه با مشاهده پخته شدن گل مجاور اجاق‌های خود و دیدن اینکه گل پخته شده سختتر از کلوخه‌های کنار خود می‌گردید پی به خواص و روش تهیه آجر برده باشند. آجر همچنین به عنوان یکی از مصالح ساختمانی از دیرباز مورد استفاده بوده‌است. مصرف آجر به عنوان مصالح ساختمانی در ایران سابقه باستانی دارد. از بناهای باستانی مشهوری که در ساخت آن از آجر استفاده شده می‌توان به طاق کسری اشاره کرد. مثال دیگر کف دالان مسجد جامع اصفهان است که به وسیله آجرهایی مفروش شده‌است که در زمان ساسانیان برای ساخت آتشکده بکار رفته بود. به‌طور کلی استفاده از آجر در طول تاریخ ایران بسیار گسترده بوده و بناهای بیشماری اعم از آتشکده، مسجد، ساختمان‌های مسکونی و… به وسیله آجر در ایران ساخته شده‌اند. در حال حاضر با توجه به بالا رفتن تراکم جمعیت و ساخت بناهای چندین طبقه استفاده از آجر در اسکلت این نوع ساختمان‌ها مقدور نیست و از اسکلت‌های فلزی یا بتنی استفاده می‌شود؛ ولی از آجر برای نماسازی استفاده می‌شود یا در قسمتی از سالن و سایر فضاها آجر را به‌طور نمایان بکار می‌برند.[۱]
آجر در تمام دوران باستان و پس از آن به عنوان مواد ساختمانی پذیرفته شد. اصل بناهای مربوط به دورهٔ هخامنشی عمدتاً از سنگ تراشیده شده‌است اما در شیوه‌های ساختمانی آن آجر به کار رفته‌است. ایرانیان به خاطر پایداری بیشتر آجر از سنگ، ارزان بودن آن و سرعت آن جهت ساخت بنا از آجر استفاده می‌کردند. در عصر اسلام هم آجر هواخواهان بسیار داشت؛ گروه‌سازی، بافت‌های متضاد، طرح گود، زج‌چینی تماماً طرح‌هایی بود که توسط آجر زده‌می‌شد. در دورهٔ سلجوقی بود که استفاده از آجر هم از جهت زیبایی و هم از جهت ساختاری به حد اعلی رسید. آجر به غیر از آنکه برای تزیین اماکن مختلف به کار می‌رود، جهت نشان دادن فشارها هم استفاده می‌شود. مثلاً در طاقهای قدیمی مسجد جامع اصفهان
تاریخچه
ریشهٔ واژهٔ آجُر (که در افغانستان زاو گفته می‌شود) که در فارسی آجور و آگور هم می‌گویند نامعلوم است. در زبان اکدی به صورت agurru، در آرامی به صورت اَگّور، در عربی به صورت آجرّ، و در ارمنی باستان به صورت آگور ثبت شده‌است.
آجر دستی (فشاری) هفت هزار سال است که با دستان هنرمند قشر زحمتکش شکل گرفته و مستحکم‌کننده و زیباساز کاخ‌ها، عبادتگاه‌ها، مدرسه‌ها، مسجدها و ساختمان‌ها بوده‌است، اما امروزه این صنعت دستی هزاران ساله آخرین نفس‌های خود را می‌کشد در توسعه شهری تهران از کوره‌های آجر دستی حوالی میدان شوش، جاده ری قدیم و هاشم‌آباد هیچ اثری به جای نمانده‌است، اما درمحمود آباد هنوز تعداد ۳۰ میل دودکش آجری از کوره‌های آجردستی که طول بعضی از آن‌ها تا ۳۰۰ متر می‌رسد و از سال ۱۳۵۶ برای همیشه خاموش شده‌اند هنوز پابرجا است. در اوایل جنگ ایران و عراق هواپیماهای عراق چندبار به جای پالایشگاه تهران این دودکش‌ها را هدف قرار دادند. قبل از برقی شدن این کوره‌ها میله‌های آجری مرتفع کار تهویه و دودکش را انجام می‌دادند. تهران با ساختمان‌های قدیمی و آثار تاریخی خود هم هویتی سنتی با آجر سنتی و هم بسیار مدرن دارد؛ شمس‌العماره و دارالفنون، کاخ موزه‌ها، مسجدهای تاریخی، ساختمان‌های آجری منطقه حسن‌آباد، سردر باغ ملی، موزه ارتباطات و پست، ساختمان بانک صادرات، ساختمان‌های آجری سبک ساسانی/هخامنشی موزه ایران باستان و وزارت خارجه، ساختمان ثبت و اسناد، مدارس قدیمی، گنبد چهارسوق و بازار بزرگ، بازارچه‌ها، کاروانسراها و ساختمان بسیاری از خانه‌ها و مغازه‌ها در بخش‌های قدیمی شهر تهران؛ زیبایی و هویت خود را مدیون همین آجرها هستند.[۱]
دست کم ۵۰۰۰ سال است که آجر ساخته شده از خاک رس به کار می‌رود. گویا اول بار، آن را برای ساختن شهرهایی در بین‌النهرین و درهٔ سند در پاکستان به کار بردند.
در ابتدا، برای درست کردن آجر، مردم گل رس و کاه را، با لگد کردن آن‌ها، مخلوط می‌کردند. آنگاه، مخلوط آماده شده را در قالب‌های مستطیلی می‌ریختند و در آفتاب می‌پختند. آجری که در آفتاب پخته شده بود نمی‌توانست بدون کاه خودش را نگه دارد. سرانجام، مردم بابل، آشور و مصر باستان دریافتند که با گداختن رس تنها آجرهایی به دست می‌آید، که محکم تر و در برابر هوا مقاوم‌تر است.
تاریخچه پیدایش آجر در آثار ایران
پیشینه و ساخت آجر به سال‌های باستان می‌رسد و به موجب مدارک موجود پیدایش و مصرف آجر پیش از تاریخ و هزاران سال قبل از آن بوده‌است. در ادوار باستان در کنارهٔ رودهای دجله و فرات و پس از طغیان آن‌ها مقدار زیادی گل و لای بر سطح زمین رسوب می‌کرد. این رسوبات که دارای چسبندگی خاص بودند و پس از اینکه در اثر تابش خورشید آب گل و لای آن‌ها تبخیر می‌شد ترک‌هایی به وجود می‌آمد که لای خشک به صورت مکعب‌های نامنظم درمی‌آمد به صورت ملات جهت دیوارهای گل چینهای در آن روزگار مصرف می‌شد. قابل توجه می‌باشد که اجاق‌های چادرنشین‌هایی که در کنار رودها به کار گله داری مشغول بوده‌اند در اثر نفوذ آتش سخت شده که در واقع این پدیده سبب پیدایش نحوه پخت و در نتیجه آجر گردیده‌است. در سال‌های بعد هم‌زمان در ساخت برج بابل خشت زدن و پختن آجر به وسیلهٔ بابلی‌ها ابداع شد و به همین دلیل نام آجر که یک واژهٔ بابلی است در اغلب زبان‌ها به همین نام مشهور شده‌است. پس از این مرحله به وسیلهٔ کلدانی‌ها پخت آجر به تکامل رسید و با پیدایش آجر تحولی در ساختمان بناها که تا آن روزگار خشتی و گلی بودند به وجود آمد. در نتیجه این امر سبب آغاز بناهای مستحکم و آجری گردید. آجرهای اولیه بدون قالب و نظیر بالش ساخته می‌شده‌است.
هنر آجرکاری دوره سلجوقی
در دوره ارزشمند معماری سلجوقی از آجر به عنوان مصالح اصلی برای کلیه بناهایی چون کاروانسراها، آب‌انبارها، بناهای شاهی، بناهای عمومی، مساجد، برج مقبره‌ها، میل مقبره‌ها، میل‌های بلند مساجد و مواردی دیگر سبب اسکلت‌سازی اصولی آن‌ها شده و ضمناً برای نماسازی نیز از آجر به شکل آمود (پوشش جدا از اسکلت) یا پیوند و ترکیب با استخوان بندی بنا عظمتی از حسن سلیقه و خلاقیت در هنر آجرکاری به وجود آمده‌است. به‌طوری‌که در آثار پراکنده و فراوان کشور در این دوره شاهد هنرآفرینی‌های بسیار شگرف در هنر آجرکاری می‌باشیم تا جایی که در دو برج خرقان قزوین بیش از سی نوع آجرکاری همراه با طاق نماسازی‌های بسیار زیبا و خط‌های آجری کوفی برجسته و در مسجد جامع اصفهان نزدیک به ۳۷۵ طاق پوش در انواع گوناگون که قسمت اعظم آن از دوره سلجوقی است شاهد هستیم. در این دوره ارزشمند معماری شاهد به وجود آمدن زیباترین نقوش در انواع گل چینهای آجری، گره آجری، خط‌های کوفی آجری برگردونهٔ میل‌های بلند مساجدی چون میل مسجد دامغان با ۲۶متر ارتفاع، میل منار چند وجهی مسجد نائین با حدود ۳۰متر ارتفاع و میل منار ساربان با۴۸متر ارتفاع و بالاخره میل بی‌همتای مسجد علی که قبلاً میل مسجد سنجریه بوده‌است با ارتفاعی حدود ۵۲ متر بوده که بعدها بر اثر زلزله قسمتی از سر آن فروریخته و امروزه حدود ۴۲متر ارتفاع دارد.
هنر آجرکاری دوره ایلخانی
در این دوره پوشش‌های طاقی آجری وارد تحول گسترده از تکنیک و اجرا شده تا جایی که شاهد به وجود آمدن گنبد بسیار چشم گیر و خوش فرم هندسی سلطانیه با قطری حدود ۴۰/۲۵ سانتیمتر و ارتفاع ۵۰متر از سطح زمین در اجرای بسیار استثنایی صندوقه‌ای می‌باشیم. ساخت این گنبد بر روی بسیاری از گنبد کلیساهای اروپا به خصوص گنبد کلیسای سانتاماریا دلفوره در فلورانس که حدود صدسال بعد از گنبد سلطانیه ساخته شده‌است، اثر مستقیم گذارده‌است. همچنین در این دوره هنر آجرکاری وارد مرحله‌ای بسیار جالب از گوشه سازی‌های گنبد خانه‌ها در حالت خاص پتکانه، مقرنس شده، آن هم با نقش انواع گلچین‌های خفته و راسته و جناقی آجری یا تلفیق آجر و کاشی زینت بخش این گونه اجراهای شگرف می‌گردد. از میان آثار فراوان آجری این دوره می‌توان به پتکانه سازی‌های گلچین دار مسجد ورامین، مسجد کبیر یزد و همچنین کاربرد مقرنسچه‌های آجری در محراب صفه شاگرد در مسجد جامع اصفهان اشاره کرد. در این زمان شاهد به وجود آمدن نوعی آجرهای مهری کوچک به اندازهٔ کلوک و دو قدی یعنی حدود ۵*۵ و ۵*۱۰سانتیمتر با حک نام جلال الله و نقوش گره می‌باشیم، که در بین رج‌های آجر سبب شکل‌دهی و تزئین استثنایی در آجرکاری‌هایی چون ازاره‌های راهرو ارتباطی مسجد عمر به صفه شاگرد در مسجد جامع اصفهان و همچنین نوعی گلچین‌های خاص آجری با کلوک و دو قدی‌های مهری در غلام گردشی‌های طبقات فوقانی در گنبد سلطانیه می‌باشیم. یکی از شاهکارهای هنر آجرکاری دوره ایلخانی بنای بی‌همتای منار جنبان می‌باشد که چون یکی از دو منار بسیار ظریف و باریک را به حرکت درآوریم منار دیگر به جنبش درمی آید. کل بنا مرحله به مرحله از ناحیه پشت بام بیشتر تا سطح زمین دچار تحرک خواهد شد.
هنر آجرکاری دوره تیموری
عصر تیموری عصر جنبش و خیزش انواع هنرها به خصوص معماری می‌باشد. در این زمان پوشش‌های گنبد آجری به تحول کامل می‌رسد. مسیر گنبدسازی‌های دو پوسته پیوسته به گنبدسازی‌های دو پوش گسسته و اجراهای خاص در مقابل واکنش نیروهای فشاری-کششی-پیچشی و به خصوص رانشی و به‌طور کلی ضدزلزله توسط خشخاشی سازی‌ها در بین دو پوشش گنبدها می‌باشیم. در این زمان انواع طاق پوش‌های آجری چون ترکین، گلو در هم، شمسه پوش و بسیاری دیگر مسیر متحول خود را تا سرحد مطلوب پیش می‌برد و انواع گلچین‌های آجری در آن‌ها به واقع عظمتی از هنر آجرکاری توسط معماران نامی ایران قوام الدین پدر و غیاث الدین پسر شیرازی و بسیاری دیگر از بنایان هنرمند زیباترین و شاخص‌ترین انواع نقوش گره آجری، خط‌های کوفی آجری، خط‌های بنایی و معقلی آجری و زیباترین انواع گلچین‌های بسیار متنوع آجری در عناصر و جزئیات آثار هم سطح با هنر کاشی کاری که تلفیقی از آجر و کاشی در انواع خط معلقی می‌باشد. در خراسان می‌توان به کارهای آجری بسیار زیبای مسجد قائن و برج مقبره اخنجان در حومه طوس مشهد یا شاهکارهایی از هنر آجرکاری و بسیاری دیگر اشاره کرد.
هنر آجرکاری دوره صفویهدر این دوره از آجر در بسیاری از بناها بخصوص کاروانسراهای بسیار پیشرفته زمان در شکل درون‌شهری و برون‌شهری در یک و دو طبقه با طرح‌های بسیار جامع و با اسکلت سازی‌های بسیار اصولی و در مواردی نماسازی‌های دی انگیز از نقوش انواع گلچین‌های خفته و راسته-کلوکبندان-حصیری-جناقی-سم آهویی-گل برگردان-گل انر گل و بسیاری دیگر جهان را عمیقاً متوجه خود ساخته‌است. پوشش‌های طاقی و بسیار زیبا و دلفریب آجری در حالت طاق گنبدی، طاق عرقچین، طاق گنبد، طاق کته، پوش طاقهای پا تو پا طاقهای چهار بخشی، طاقهای چهار گرده پوش، طاقهای چهار ترکی، طاقهای شمسه‌ای، هندسی طاق، تویزه طاق، کجاوه طاق تاوه و بسیاری دیگر با به‌کارگیری انواع نقوش آجری و گلچین‌های زیبا عظمتی از هنر آجرکاری این دوره متجلی شده‌است. به وجود آمدن انواع قوس‌های باربر تزئینی و تزئینی آجری و استفاده از آن‌ها در بناهای متعدد ایران به وجود آمدن انواع برج‌های کبوترخانه آجری بسیار با فلسفه با نماسازی‌های مشبک آجری و نقوش جذاب آجری در آن‌ها انواع رسمی بندی‌ها و کاربندی‌ها و طاسه سازی‌های آجری در اشکال مختلف در بناها با عناصری چون: سوسن، نیم سوسن، هفتی، سینه باز، پاباریک، لچکی، ترنجی، سمبوسه و به‌کارگیری نقوش زیبای گلچین آجری در بین عناصر یاد شده، بخصوص در بازارها آثار شگرف از تاریخ معماری ایران عزیز تقدیم هنر دوستان جهان گردیده‌است. از میان آثار بسیار متعدد آجری این دوره می‌توان به پل‌های بسیار عظیم و گسترده با فلسفه آجری چون سی و سه پل و پل الله وردی خان با تمامی مسائل فشار و هیدرولیک آب رود گسترده زاینده رود در پشت پایه‌های هر دهانه از پل. ساختمان حمام‌های بسیار اصولی با بخش‌های زنانه و مردانه و گرمخانه با به‌کارگیری کاربندی‌های بسیار پرکار و دل‌انگیز و استقرار آن‌ها بر روی ستون‌های ظریف و کاملاً باربر سنگی. زیرسازی ستون‌ها از پی گسترده از مصالح آجر جوش پرتاب و ملات آهک لزدار، همچنین آبروهای حمام، زیر آبروها، آب‌بندی دیگ مسی مستقر بر روی آتشخانه در ناحیه خزینه آب جوش و بسیاری مسائل جانبی گرمابه در حمام‌ها یی چون حمام گنجعلی خان کرمان و گوهر بی‌مانندی چون حمام خسرو آقای اصفهان کلاً آجری بسیار ارزشمند از پدیده‌های هنری که توسط نابخردان بر خاک شد. در دوره صفویه ساختن آب‌انبارهای آجری با نقوش زیبا جهت اقلیم‌های گوناگون بخصوص بادگیردار برای مناطق گرم و خشک کویری همراه با هنر آفرینی‌های بسیار مورد توجه بوده‌است.
بدون دیدگاه